اثربخشی خانواده درمانی

اثربخشی خانواده درمانی

دكتر جعفر حسن زاده*: جوامع بشری این قرن شاهد تعداد بی شماری از انسان هایی می باشند كه وقتی ماده مخدر روزمره به آنها به هردلیل به قلمرو جسمشان نرسد یا دیر برسد جبراً احساس نیاز مفرط بدان مواد می كنند و آنگاه اسیر یك سلسله اختلالات فیزیولوژیك و روانی می گردند.

دكتر جعفر حسن زاده*: جوامع بشری این قرن شاهد تعداد بی شماری از انسان هایی می باشند كه وقتی ماده مخدر روزمره به آنها به هردلیل به قلمرو جسمشان نرسد یا دیر برسد جبراً احساس نیاز مفرط بدان مواد می كنند و آنگاه اسیر یك سلسله اختلالات فیزیولوژیك و روانی می گردند.

در تعریف مواد مخدر می توان چنین گفت كه مواد مخدر به موادی اطلاق می شود كه خاصیت تخدیر كننده و به عبارت بهتر خاصیت نشئه آور داشته باشد. الكل از این بابت به مواد مخدر بی شباهت نیست ولی جزء این دسته به شمار نمی آید، سیگار هم اصولاً درجه تخدیرزای اندكی دارد، طیف مواد مخدر بی اندازه زیاد است كه از آن جمله می توان ال اس دی، كوكائین، ماری جوانا، حشیش، هروئین، مرفین و تریاك را نام برد. تعداد این مواد به علت تولید مواد شیمیایی گوناگون و جدید و استفاده سرشار شركت های تجاری روز به روز در حال افزایش است. علاوه بر مواد مخدر، مواد گوناگون دارویی مثل والیوم، دیازپام نیز در صورت مصرف طولانی نوعی اعتیاد و وابستگی ایجاد می نمایند.

معمولاً جوانان در سنین حساس جوانی و كمی پس از بلوغ بین 18 تا 30 سالگی معتاد می شوند. عوامل و انگیزه های كه به اولین تجربه با مواد مخدر منجر می شود بسیارند، به عنوان مثال كنجكاوی، سركشی و طغیان بر علیه والدین یا سایر افراد، تقلید، فشار روانی، بدست آوردن اطلاع در مورد آنچه مواد مخدر ممكن است انجام دهد و انتظارات مافوق تصور در اثر استعمال ماده مخدر از جمله مواردی هستند كه فرد را به تجربه كردن این مواد و اعتیاد سوق می دهد.

براساس تجربیات بدست آمده بیشتر معتادان مرد هستند و زنان تمایل كمتری برای آلودگی دارند، تجربه ها در مورد زنانی كه گاهی پكی به مواد مخدر زده اند نشان می دهد كه كمتر از مردان به درجه افراط در اعتیاد رسیده اند عوامل خانوادگی و تربیتی مسائل مادی، عدم استقلال اقتصادی زنان و نیز توجه و كنترل بیشتر جامعه و حتی بستگان سبب شده است كه زنان كمتر به طرف اعتیاد روی آورند.

اعتیاد به مواد مخدر باعث ایجاد مشكلات مهم و اساسی بر روی سلامت و بهداشت افراد و سایر امور اجتماعی گردیده است اینگونه معتادان علاوه بر آنكه تندرستی و كارآیی خود را از دست می دهند بار سنگینی بر دوش اجتماع می باشند كه در آن نظم جامعه را مورد تهدید قرار می دهند.

چنین اشخاص قانون شكن، برای به دست آوردن مواد مورد احتیاج خود مرتكب هرگونه اعمال خلاف قانون گردیده و از دست زدن به هر نوع عمل ناپسندی خودداری نمی كنند.

اساس درمان عبارت از قطع ماده مخدر و توانبخشی جسمی و روانی شخص معتاد است هنگامی كه بیمار از بیمارستان ترخیص می شود بایستی یا دوستان و اطرافیان مشفق و مهربان دمساز باشد و طوری بازندگی مواجه شود كه مجدداً هیجانات و اضطراب های روحی و جسمی او را به سوی این مواد خانمانسوز سمی كه بلای فرد و جامعه بشریت است سوق ندهد.

اما اگر ما به سادگی از كنار واقعیت های تلخ جامعه نگذریم و در یك جمعبندی كارشناسی هزینه های مادی (جبران پذیر) و معنوی (جبران ناپذیر) از هم گسیختن شیرازه خانواده كه شالوده اجتماع سالم هستند مدنظر قرار دهیم و آمارهای تكان دهنده را جهت تحلیل و ارزیابی و كارشناسی در مسیری درست و راهبری صحیح بحران با مدیریت دلسوزانه روشنفكران جامعه را به یاری بطلبیم و با فرهنگ سازی، خانواده ها را به پایگاههای اصلاح و تربیت مبدل نمائیم. آمار معتادین در حدود سه میلیون و 700 هزار نفر كه روزانه 40 میلیارد ریال و یا به عبارتی دو تن مواد مخدر مصرف می كنند. افرادی كه روزگار سیاه و سرنوشت تلخ و بی مختومشان دامنگیر اطرافیان و خانواده شان نیز گردیده است.

طبق آمارهای موثق از سه میلیون و700 هزار نفر زن و مرد ایرانی به شكل منظم و نامنظم تریاك و مشتقات آن را مصرف می كنند كه از این تعداد سه میلیون و یكصد هزار نفر برای یك سال و بیشتر و یك میلیون و 200 هزار نفر به طور قطعی معتاد هستند از هفت میلیون و 400 هزار نفر مصرف كننده مواد مخدر و داروهای آرامبخش در كشور، سه میلیون و 600 هزار نفر از آنان داروی آرامبخش و یك میلیون و 112 هزار نفر از آنان دارو و مواد مخدر باهم مصرف می كنند هزینه اعتیاد در ایران سالانه معادل 10 درصد درآمد نفتی كشور است.

میانگین سن شروع تزریق مصرف مواد مخدر در میان معتادین تزریقی در كشور به 19/6 سال كاهش یافته است. هر روز 500 نفر از جوانان كشور معتاد می شوند و ماهانه 100 نفر به دلیل سوء مصرف مواد مخدر می میرند.

همچنین اعتیاد عامل اصلی 50 درصد طلاق ها و از هم پاشیدگی خانواده هاست و ردپای 40 درصد اعمال خشونت ها برعلیه كودكان می توان دید 69 درصد مبتلایان به ایدز از راه اعتیاد تزریقی به این بیماری گرفتار شده اند.

فلسفه گرایش افراد به مواد مخدر از نظر علمی: پیشگیری از مواد لذت اعتیاد

مواد مخدر باعث آزاد شدن فوق العاده زیاد دوپین در چرخه لذت مغز شده و در نتیجه لذت غیرقابل وصفی به فرد دست می دهد. در مغز قسمتی وجود دارد كه به آن اصطلاحاً مدار لذت می گویند مدار لذت در قسمت لیمپیك مغز قرار دارد و سلول های بین مدار با استفاده از هورمونی بنام دوپاین، با یكدیگر ارتباط برقرار می كنند.

دوپاین ترشح شده از سلول اول به گیرنده های دوپاینی سلول دوم متصل و آن را روشن می كند و به همین ترتیب تمام مدارات را به حركت در می آورد از این رو غذای خوشمزه، گوش دادن به موسیقی و تشویق به طور طبیعی باعث به جریان افتادن مدار لذت شده و باعث می شوند كه خاطر خوشی در ذهن ما ایجاد شود و ما به انجام آن كار تشویق می شویم و آن را تكرار می كنیم.

چنانچه ذكر گردیده مصرف مواد مخدر باعث آزاد شدن فوق العاده زیاد دوپاین می شود لذت غیر قابل وصفی به فرد دست می دهد ولی مصرف زیاد ماده مخدر به تدریج گیرنده های دوپامینی چرخه لذت را كم می كنند و در نتیجه فرد از همان لذت های معمولی نیز لذت نمی برد در نتیجه مصرف مواد مخدر را افزایش می دهد چون به مقدار بیشتری از ماده مخدر نیاز پیدا می كند كه به این پدیده در اصطلاح سم شناسی »محتمل« می گویند.

به تدریج ماده مخدر به عنوان تنها منبع لذت برای فرد در می آید و فرد به هیچ عنوان نمی تواند از مواد مخدر كه روز بروز هم میزان آن زیاد می شود دست بردارد كه به این پدیده اعتیاد می گویند كه در صورت عدم مصرف مواد مخدر فرد دچار سندرم كمبود دوپاین مغز باعلائم افسردگی، اضطراب و لرزش دست ها می شود كه در نهایت هم باعث تغییراتی در فعالیت شناختی مغز و باعث كاهش كاركردهای روانی - اجتماعی و شغلی فرد می شود.

سه عامل و راه اصلی پیشگیری از اعتیاد:

سازمان بهداشت جهانی پیشگیری از بیماری ها به سه دسته تقسیم می كند.

1- پیشگیری اولیه 2- پیشگیری ثانویه 3- پیشگیری ثالثیه

در پیشگیری اولیه: منظور این است كه قبل از شیوع بیماری اقدامات لازم جهت جلوگیری از بیماری به عمل آید.

در پیشگیری نوع دوم، اقدامات درونی لازم به منظور كنترل و مهار بیماری به عمل می آید.

در نوع سوم نیز منظور این است كه پس از آنكه به بیماری مبتلا شدند حال باید چه اقداماتی لازمی صورت پذیرد تا عوارض بیماری به حداقل برسد.

در پیشگیری نوع دوم: در راستای به حداقل رساندن میزان آسیب اعتیاد اقدام اول كاهش آسیب ناشی از مصرف مواد مخدر است كه میزان مصرف به حداقل برسانم تا كم عارضه تر باشد مثلاً ترویج وسایل یك بار مصرف و عدم استفاده از وسایل مشترك از جمله اقدامات كاهش آسیب در مرحله اول است، دیگر تأكید بر نقش آموزش برای كم كردن رفتارهای پرخطر چون تزریق مواد مخدر

اگر هزینه مواد مخدر روزانه معتاد تنها 300 تومان تخمین زده شود صدها میلیون تومان صرف نظر از زیان های معنوی صرف هدر رفتن و دود كردن سرمایه های مادی مملكت می شود كه می توان با آن بالغ بر 900 مدرسه ساخت.

به واقع اعتیاد یكی از بحران های جامعه ما است در مجموع خصوصیات مشترك معتادان می توان گفت تمایل به كناره گیری از افراد نزدیك - مخفی نگه داشتن اعتیاد، افسردگی، یاوه گویی، تغییر ساعات خواب، درخواست مكرر پول، دروغگویی، كاهش اشتها، وجود اثرات سوختگی در انگشتان، استفاده از داروهای خواب آور، تغییر حالت غیرطبیعی مردمك چشم دردهای شدید عضلانی، رفتن زیاد به دستشویی، تضعیف حافظه و تشنج از جمله نشانه های شایع برای افراد معتاد به مواد مخدر است.

تحقیقات نشان داده است یكی از راههای گسترش اعتیاد در جامعه شیوه نگرش افراد به معتادان است معتاد به عنوان یك فرد كثیف و ننگین نگریسته می شود در صورتی كه فرد معتاد باید به چشم بیمار نگریسته شود نه به عنوان یك مجرم. از راههای پیشگیری می توان، آگاه كردن فرزندان،‌تقویت قدرت اعتماد به نفس، محدودیت و ممنوعیت استعمال سیگار، تشویق جوانان به ورزش و تفریح سالم، توجه به درخواست های منطقی جوانان، عدم تبعیض بین فرزندان و برقراری یك ارتباط عاطفی و اجتماعی با آنها. تحقیقات نشان داده است گرایش خانواده ها به اصول مذهبی و ارزشی می تواند خانواده و به ویژه جوانان را از انواع آسیب های اجتماعی به ویژه اعتیاد بازار دارد.

در جمع بندی كلی خانواده و مسئولان مبارزه با مواد مخدر باید از خواص لذت بخش مواد مخدر و دلایل رجوع افراد به این مواد آگاهی یافته و سعی كنند امكانات لذت بردن سالم برای تمامی اقشار جامعه را از زندگی فراهم كنند زیرا جامعه افسرده مستعد ابتلا به اعتیاد است.

* مدرس و عضو شورای آموزش و پزشك معتمد دانشگاه پیام نور مركز بوكان سیروان